میكانیزمه‌كانی به‌دیهێنانی ئاشتی نێوخۆیی له دوای جه‌نگ
به‌ربه‌ستی مه‌ترسیدارو گرنگ دێته ئاراوه له‌واقعی تازه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی له جه‌نگ هاتونه‌ته ده‌ره‌وه، بۆیه پێویسته گرنگی پێویستی پێبدرێت تا بتوانرێت بنیاتنانی نیشتمانی هه‌مه‌لایه‌نه ته‌واو بكرێت، ئه‌مه‌ش به‌هۆی خێرایی پێشهاته‌كانی نێو كۆمه‌ڵگاو ناتوانایی له بیناكردنی داموده‌زگای ڕیشه‌یی كه ده‌وڵه‌ت داده‌ماڵێت له كێشمه‌كێشمی ده‌سه‌ڵات و داهاته‌كان و ئه‌یگۆرێت بۆ ته‌نیا كڵێشه‌یه‌كی گشتی كه خزمه‌تگوزاری پێشكه‌ش ده‌كات.
چه‌ند میكانیزمێك هه‌یه بۆ به‌دیهێنانی ئاشتی نێوخۆیی له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی له جه‌نگ هاتونه‌ته دره‌وه، به‌ڵام پێویسته سه‌ره‌تا ده‌سته‌واژه‌ی ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی و بنیاتنانی شیبكه‌ینه‌وه.
مه‌به‌ست لێی بنیاتنان و پابه‌ند بوون و ژین كردنه له‌گه‌ڵ ئه‌وانیدیدا و ڕێزگرتن له تایبه‌تمه‌ندیه‌كانیان و چونه پێشه‌وه ڕوه‌و ژیانكردنی كۆمه‌ڵایه‌تی نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای زه‌ره‌رو زیان به‌ڵكو له‌سه‌ر بنه‌مای بنیاتی ئینسانی، هه‌روه‌ها ڕه‌تكردنه‌وه‌ی هه‌موو جۆره‌كانی شه‌ڕكردن یان بانگه‌وازكردن و هاندان بۆی یان به‌هانه هێنانه‌وه له ڕێگای پڕوپاگه‌نده‌بۆ بیروباوه‌ڕی ئاینی یان قه‌ومی یان حزبی كه ده‌بێته مایه‌ی هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی ناوخۆ لیره‌شه‌وه داڕمانی پایه‌كانی كۆمه‌ڵگا.
ئاشتی نێوخۆیی چه‌ند بنامه‌یه‌كی جۆراوجۆری هه‌یه:
– پته‌وكردنی به‌ڕێوه‌به‌ریتی فه‌ره‌لایه‌نی ئاشتیانه
– په‌نا بردن بۆ یاسا
– حكومكردنی ئه‌قلانی
– دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تی
– بوونی ڕاگه‌یاندنێكی ئازاد و هاوسه‌نگ
– سزا دانان بۆ توندڕه‌وی باو
– دادپه‌روه‌ری ئینتقالی
به‌ڵام بنیاتنانی كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵێك گه‌شه‌سه‌ندن و ئاڵوگۆره كه ڕوده‌دات له هه‌موو بواره بنه‌ڕه‌تیه‌كان و ئه‌ركه‌كان و كاریگه‌ریه‌كان له پێناو دابین كردنی كه‌شێكی گونجاوی ئاشتیانه له زامنكردنی نه گه‌ڕاانه‌وه‌ی توندوتیژی و كێشه‌كان، واتا په‌یوه‌ندی هه‌یه به پرۆسه‌كانی چاكسازی له ( بنه‌ما ژیرخانیه‌كان- دامه‌زراندنی داموده‌زگای جیكه‌وته- زامنكردنی مافه‌كانی مرۆڤ). بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی و زامنكردنی نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی جارێكی تری كێشمه‌كێشه نێوخۆیه‌كان چونكه له بنه‌ڕتدا ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی بریتیه له دابینكردنی پێداویستیه ئینسانیه‌كان.
بۆ پاراستی ئاشتی نێوخۆیی پێویسته:
چه‌ند میكانیزمێك هه‌یه بۆ به‌دیهێنانی ئاشتی نێوخۆیی له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی له جه‌نگ هاتونه‌ته دره‌وه، به‌ڵام پێویسته سه‌ره‌تا ده‌سته‌واژه‌ی ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی و بنیاتنانی شیبكه‌ینه‌وه.
مه‌به‌ست لێی بنیاتنان و پابه‌ند بوون و ژین كردنه له‌گه‌ڵ ئه‌وانیدیدا و ڕێزگرتن له تایبه‌تمه‌ندیه‌كانیان و چونه پێشه‌وه ڕوه‌و ژیانكردنی كۆمه‌ڵایه‌تی نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای زه‌ره‌رو زیان به‌ڵكو له‌سه‌ر بنه‌مای بنیاتی ئینسانی، هه‌روه‌ها ڕه‌تكردنه‌وه‌ی هه‌موو جۆره‌كانی شه‌ڕكردن یان بانگه‌وازكردن و هاندان بۆی یان به‌هانه هێنانه‌وه له ڕێگای پڕوپاگه‌نده‌بۆ بیروباوه‌ڕی ئاینی یان قه‌ومی یان حزبی كه ده‌بێته مایه‌ی هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی ناوخۆ لیره‌شه‌وه داڕمانی پایه‌كانی كۆمه‌ڵگا.
ئاشتی نێوخۆیی چه‌ند بنامه‌یه‌كی جۆراوجۆری هه‌یه:
– پته‌وكردنی به‌ڕێوه‌به‌ریتی فه‌ره‌لایه‌نی ئاشتیانه
– په‌نا بردن بۆ یاسا
– حكومكردنی ئه‌قلانی
– دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تی
– بوونی ڕاگه‌یاندنێكی ئازاد و هاوسه‌نگ
– سزا دانان بۆ توندڕه‌وی باو
– دادپه‌روه‌ری ئینتقالی
به‌ڵام بنیاتنانی كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵێك گه‌شه‌سه‌ندن و ئاڵوگۆره كه ڕوده‌دات له هه‌موو بواره بنه‌ڕه‌تیه‌كان و ئه‌ركه‌كان و كاریگه‌ریه‌كان له پێناو دابین كردنی كه‌شێكی گونجاوی ئاشتیانه له زامنكردنی نه گه‌ڕاانه‌وه‌ی توندوتیژی و كێشه‌كان، واتا په‌یوه‌ندی هه‌یه به پرۆسه‌كانی چاكسازی له ( بنه‌ما ژیرخانیه‌كان- دامه‌زراندنی داموده‌زگای جیكه‌وته- زامنكردنی مافه‌كانی مرۆڤ). بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی و زامنكردنی نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی جارێكی تری كێشمه‌كێشه نێوخۆیه‌كان چونكه له بنه‌ڕتدا ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی بریتیه له دابینكردنی پێداویستیه ئینسانیه‌كان.
بۆ پاراستی ئاشتی نێوخۆیی پێویسته:
– زامنكردنی ئاشتی له قوناغی دوای شه‌ڕدا
– خۆپاریزی له قه‌یرانه‌كان
– پێویستی هه‌وڵه ده‌ركیه‌كان هه‌وڵه‌نێوخۆیه‌كان
– گه‌شه پێدانی ئابوری و دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تی و ئاشته‌وایی
– یارمه‌تیدانی كه‌مایه‌تیه چه‌وساوه‌كان و دانانی ستراتیژیه‌تی یارمه‌تیدانی ئینسانی
– خۆپاریزی له قه‌یرانه‌كان
– پێویستی هه‌وڵه ده‌ركیه‌كان هه‌وڵه‌نێوخۆیه‌كان
– گه‌شه پێدانی ئابوری و دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تی و ئاشته‌وایی
– یارمه‌تیدانی كه‌مایه‌تیه چه‌وساوه‌كان و دانانی ستراتیژیه‌تی یارمه‌تیدانی ئینسانی
“ده‌وڵه‌ت و سیسته‌م”
پرۆسه‌ی بنیاتنان پێویستی به زمینه‌یه‌كی پته‌و هه‌یه بۆ به‌دیهێنانی ئاشتی نێوخۆیی له نێوان كه‌مایه‌تیه‌كان و نه‌ته‌وه‌كان و دینه‌جۆراوجۆره‌كانی نێوكۆمه‌ڵگادا، ئه‌مه‌ش پێویستی به ده‌وڵه‌تێكی به‌هێز و تۆكمه‌هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی توانای چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی هه‌بێت، كاتێكیش ده‌وڵه‌ت و حكومه‌ت و داموده‌زگاكانی توانای زاڵبونیان نه‌بێت به‌سه‌ر به‌شێك یان لایه‌نێك له كێشه‌كاندا ئه‌وا توشی گیروگرفت ده‌بێت له بنیاتنانی ئاشتیه‌كی نێوخۆیی پته‌و.
هه‌روه‌ها سیسته‌می سیاسی رۆڵێكی گرنگ ده‌بینێت بۆ كاریگه‌ریدانان له‌سه‌ر بنیاتنانی ئاشتی نێوخۆیی له ڕێگای ئه‌و ئامرازانه‌ی هه‌یه‌تی و شێوازی سیسته‌می سیاسیه‌كه‌ی و چونیه‌تی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و كاریگه‌ریانه‌دا كه زامنكه‌ری ئه‌و ڕێڕه‌وه كۆمه‌ڵایه‌تیه بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌لأ ئه‌و به‌هایانه‌ی قبوڵكراوان له‌لایه‌ن هه‌موو لایه‌نه‌كانی نێو كومه‌ڵگاكه‌دا.
لێره‌دا ئاشتی نێوخۆیی پڕۆسه‌یه‌كی بنیاتنانه له ڕیگای پراكتیكه‌وه و به‌شێوه‌یه‌كی یه‌ك له‌دوای یه‌كی ڕێكخراو له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ت یان سیسته‌مه سیاسیه‌كه‌ی كه ئاشتی نێوخۆ یه‌كێكه له گرنگترین ئه‌ركه‌كانیه‌تی.
ئاینده
بۆ بنیاتنانی ئاشتی نێوخۆ پێویسته به شێوه‌یه‌كی شمولی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ كێشه نێوخۆیه‌كاندا بكرێت له هه‌موو ئاسته‌كاندا بۆ چاره‌سه‌ركردنیان، ته‌ركیزكردنه سه‌ر بۆچونه‌كانی بنیاتنانی ئاشتی و پته‌وكردنی بنه‌ماكان له ڕێگای ئامڕازو پڕۆسه‌و داموده‌زگاكانه‌وه ده‌بێته هۆی به ده‌ستهێنانی چاره‌سه‌ری عه‌مه‌لی بۆ كۆتایهێنان به كێشمه‌كێشه‌كان و بنه‌بڕكردنیان .
بۆ تێپه‌ڕاندنی كه‌موكورتیه‌كانی بنیاتنانی ئاشتی نێوخۆ پێویستمان به چه‌ند سیناریۆیه‌ك هه‌یه:
– پاڵپشتیكردنی ده‌وڵه‌ت بۆ بنیاتنانی ئاشتی به‌رده‌وام له ڕێگای ڕێكخستنی كۆنگره له ده‌ره‌وه‌ی وڵات بۆ به‌ده‌ستهێنانی پاڵپشتی ناوچه‌یی و جیهانی.
– گه‌شه‌پێدانی سیسته‌مه كارپێكراوه نیشتمانیه‌كان بۆ به‌ده‌ستهێنانی توانا نێوخۆیه‌كانی به‌ڕێوه‌بردن و پته‌وكردنی حكومێكی ئاقڵانه.
– چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێ به‌و پێیه‌ی زۆرترین كاریگه‌ریان هه‌یه له‌سه‌ر كێشه نێوخۆیه‌كان.
هه‌ڵبه‌ته دوا سینارێۆ زۆر گرنگه، چونكه ئه‌و كۆمه‌كانه ناهێڵێت كه كه‌مایه‌تیه‌كانی پی ته‌غزیه ده‌كرێت له وڵاتانی ده‌رچوو له‌شه‌ڕی ناخۆ له ڕێگای ئه‌و ئامرازانه‌ی كه ڕێگا خۆشكه‌رن بۆ شه‌ڕو ماڵویرانی. هه‌روه‌ها كاركردن بۆ به‌دیهێنانی داموده‌زگای ڕۆشنبیری كه گرنگی ده‌دات به كه‌لتوری ناوخۆیی و بڵاوكردنه‌وه‌ی له نێو هه‌موو كۆمه‌ڵگادا بۆ ئه‌وه‌ی تێكه‌ڵاوبونی كه‌لتوری دروست بێت له نێوان كه‌لتوره جیاجیاكاندا و پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌لینانه‌ی له كاتی شه‌ڕدا دروست بوون.
كولیژی یاسا – زانكۆی موصڵ
پرۆسه‌ی بنیاتنان پێویستی به زمینه‌یه‌كی پته‌و هه‌یه بۆ به‌دیهێنانی ئاشتی نێوخۆیی له نێوان كه‌مایه‌تیه‌كان و نه‌ته‌وه‌كان و دینه‌جۆراوجۆره‌كانی نێوكۆمه‌ڵگادا، ئه‌مه‌ش پێویستی به ده‌وڵه‌تێكی به‌هێز و تۆكمه‌هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی توانای چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی هه‌بێت، كاتێكیش ده‌وڵه‌ت و حكومه‌ت و داموده‌زگاكانی توانای زاڵبونیان نه‌بێت به‌سه‌ر به‌شێك یان لایه‌نێك له كێشه‌كاندا ئه‌وا توشی گیروگرفت ده‌بێت له بنیاتنانی ئاشتیه‌كی نێوخۆیی پته‌و.
هه‌روه‌ها سیسته‌می سیاسی رۆڵێكی گرنگ ده‌بینێت بۆ كاریگه‌ریدانان له‌سه‌ر بنیاتنانی ئاشتی نێوخۆیی له ڕێگای ئه‌و ئامرازانه‌ی هه‌یه‌تی و شێوازی سیسته‌می سیاسیه‌كه‌ی و چونیه‌تی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و كاریگه‌ریانه‌دا كه زامنكه‌ری ئه‌و ڕێڕه‌وه كۆمه‌ڵایه‌تیه بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌لأ ئه‌و به‌هایانه‌ی قبوڵكراوان له‌لایه‌ن هه‌موو لایه‌نه‌كانی نێو كومه‌ڵگاكه‌دا.
لێره‌دا ئاشتی نێوخۆیی پڕۆسه‌یه‌كی بنیاتنانه له ڕیگای پراكتیكه‌وه و به‌شێوه‌یه‌كی یه‌ك له‌دوای یه‌كی ڕێكخراو له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ت یان سیسته‌مه سیاسیه‌كه‌ی كه ئاشتی نێوخۆ یه‌كێكه له گرنگترین ئه‌ركه‌كانیه‌تی.
ئاینده
بۆ بنیاتنانی ئاشتی نێوخۆ پێویسته به شێوه‌یه‌كی شمولی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ كێشه نێوخۆیه‌كاندا بكرێت له هه‌موو ئاسته‌كاندا بۆ چاره‌سه‌ركردنیان، ته‌ركیزكردنه سه‌ر بۆچونه‌كانی بنیاتنانی ئاشتی و پته‌وكردنی بنه‌ماكان له ڕێگای ئامڕازو پڕۆسه‌و داموده‌زگاكانه‌وه ده‌بێته هۆی به ده‌ستهێنانی چاره‌سه‌ری عه‌مه‌لی بۆ كۆتایهێنان به كێشمه‌كێشه‌كان و بنه‌بڕكردنیان .
بۆ تێپه‌ڕاندنی كه‌موكورتیه‌كانی بنیاتنانی ئاشتی نێوخۆ پێویستمان به چه‌ند سیناریۆیه‌ك هه‌یه:
– پاڵپشتیكردنی ده‌وڵه‌ت بۆ بنیاتنانی ئاشتی به‌رده‌وام له ڕێگای ڕێكخستنی كۆنگره له ده‌ره‌وه‌ی وڵات بۆ به‌ده‌ستهێنانی پاڵپشتی ناوچه‌یی و جیهانی.
– گه‌شه‌پێدانی سیسته‌مه كارپێكراوه نیشتمانیه‌كان بۆ به‌ده‌ستهێنانی توانا نێوخۆیه‌كانی به‌ڕێوه‌بردن و پته‌وكردنی حكومێكی ئاقڵانه.
– چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێ به‌و پێیه‌ی زۆرترین كاریگه‌ریان هه‌یه له‌سه‌ر كێشه نێوخۆیه‌كان.
هه‌ڵبه‌ته دوا سینارێۆ زۆر گرنگه، چونكه ئه‌و كۆمه‌كانه ناهێڵێت كه كه‌مایه‌تیه‌كانی پی ته‌غزیه ده‌كرێت له وڵاتانی ده‌رچوو له‌شه‌ڕی ناخۆ له ڕێگای ئه‌و ئامرازانه‌ی كه ڕێگا خۆشكه‌رن بۆ شه‌ڕو ماڵویرانی. هه‌روه‌ها كاركردن بۆ به‌دیهێنانی داموده‌زگای ڕۆشنبیری كه گرنگی ده‌دات به كه‌لتوری ناوخۆیی و بڵاوكردنه‌وه‌ی له نێو هه‌موو كۆمه‌ڵگادا بۆ ئه‌وه‌ی تێكه‌ڵاوبونی كه‌لتوری دروست بێت له نێوان كه‌لتوره جیاجیاكاندا و پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌لینانه‌ی له كاتی شه‌ڕدا دروست بوون.
كولیژی یاسا – زانكۆی موصڵ
