موسڵ، مۆزەخانەی كلتورە جیاوازەكان

میزۆپۆتامیا، یەكێكە لەگرنگترین مەڵبەندە دێرینەكانی شارستانیەت، وڵاتی نێوان دو روبارەكە زێدی چەندان ئەفسانەو ئایین‌و ئاینزاو باوەڕو كلتورو داستانی جوان‌و سەرنجڕاكێشە.

كلتوری ئەم ناوچەیە لەسەردەمی كۆندا بەئەندازەیەك بەهێز بووە كە كاریگەریی‌و جێ‌ پەنجەی بەسەر زۆربەی شارستانییە دێرینەكانی سەدەكانی پێش زایینەوە بەجهێشتوە. لێرە لەمیزۆپۆتامیاوە یەكەمجار ئەلف‌و بێی نوسین داهێنرا، یەكەمجار یاسا‌و قانون نوسرا، یەكەمجار شۆڕشی كشتوكاڵیش لێرەوە سەریهەڵدا. میزۆپۆتامیا مەڵبەندی رەسەنی شارستانیەكانی سۆمەری، ئەكەدی، بابلی، ئاشوری‌و كلدانی‌و ئایینەكانی وەك میترانی‌و مانەوی‌و پەرستشی فریشتەكانی خێر‌و خۆشی‌و بەرەكەت بوو.

موسڵ كە لەناوجەرگەی جوگرافیا‌و مێژووی میزۆپۆتامیادا رەگی داكوتاوە‌و لەسەدەكانی پێش زاییندا پایتەختی دەوڵەتی ئاشورییەكان بوە، ساڵەهای ساڵە بوەتە پەناگەی پەیڕەوانی چەندان ئایین‌و ئاینزایی جیا جیای عێراق‌و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم مۆزائیك‌و فرە ڕەنگییە وایكردوە موسڵ وەك مۆزەخانەی كلتورە جیاوازەكان ئاماژەی بۆ بكرێ‌.

“أم الربیعین” یەكێكە لەدیارترین نازناوەكانی شاری موسڵ، ئەو شارە رەنگینەی کە لەساڵێكدا دوو وەزری بەهار بەخۆیەوە دەبینێ‌‌و روباری دیجلە دەیكات بەدو بەشی یەكسانەوە، لەسەردەمی كەوتنی نەینەوای پایتەختی ئاشورییەكانەوە بەدەستی كلدانیەكان‌و میدییەكان لەهەزارەی یەكەمی پێش زایینەوە تا كەوتنی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی ناسراو بەداعش، جەنگ‌و كوشتارـ زۆرانبازیی بێ‌ بڕانەوە‌و پێكدادانی شارستانیە ناكۆكەكان، لەیادەوەری پێكهاتەی دانیشتوانەكەیدا بەئاگرو ئاسن هەڵكۆڵراوە.  موسڵ پاش ئەوەی كەوتە دەست سوپای عەرەبە موسڵمانەكان، لەهێرش‌و لەشكركێشی سەلجوقیەكان، لەكوشتاری مەغۆلەكان، لەهێرشی هۆزە توركومانەكانی ئاق قۆینلوو قەرە قۆینلو‌و دواتریش لەهێرش‌و تاڵانیی سەفەوییەكان بەدور نەبوە‌و سەرەنجام لەلایەن عوسمانیەكانەوە دەستی بەسەردا گیراو بۆ ماوەی چوار سەدە كرا بەویلایەتێكی دەوڵەتی عوسمانی. تا ئەوكاتەی چەند رۆژێك بەر لەكۆتایی جەنگی یەكەم كەوتە دەست هێزەكانی بەریتانیاوە‌و دواتریش لكێندرا بەدەوڵەتی تازە دامەزراوی عێراقەوە. هەموو ئەم هێزانە كە قۆناغ بەقۆناغ بەجوگرافیا‌و مێژووی ئەم شارەدا تێپەڕیون، كاریگەریییان لەسەر كلتور‌و لەسەر پێكهاتەی دانیشتوانەكەی هەبوە.

پارێزگای نەینەوا، كە دووەم گەورەترین شاری عێراقە، هەرچەندە زۆربەی دانیشتوانەكەی عەرەبی سوننەن، بەڵام هەمو پێكهاتە ئیتنی‌و نەتەوەیی‌و ئایینی‌و تائیفە جیاوازەكانی عێراقی لەچوارچێوە سنوری خۆیدا كۆكردوەتەوە: لەم پارێزگایەدا عەرەب‌و كوردو توركمان‌و ئاشوری‌و ئەرمەنی‌و سریانی، موسڵمان‌و ئێزیدی‌و مەسیحی‌و شەبەك‌و كاكەیی، سوننەو شیعە، هەریەكەو بەزمانی تایبەت بەخۆیان دەدوێن‌و بەپێی ئایین‌و سروتی تایبەت بەخۆیان سەرقاڵی پەرستشن‌و توند دەستیان گرتوە بەڕەگ‌و ریشەی خۆیانەوە‌و جیهانبینی‌و شێوەژیانی تایبەت بەخۆیان هەیە.

لەپەنجا ساڵی رابردوودا دوو جوڵانەوەی بەهێزی ناسیۆنالیستی عەرەبی‌و توندڕەوی ئیسلامی كەم تا زۆر كاریگەرییان لەسەر شلۆق كردنی پێكەوە هەڵكردنی كلتورە جیاوازەكانی ئەم شارە هەبوە:

یەكەمیان، جوڵانەوەی ناسیۆنالیستە بەعسیەكان بوو، كە كاریان لەسەر “تەعریب” كردنی ناوچە كوردنشینەكانی ئەم پارێزگایەو گۆڕینی ناسنامەی نەتەوەیی ئیزیدییەكان‌و ئاشورییەكان‌و سریانەكان كردوە.

دوەمیان: جوڵانەوەی ئیسلامییە توندڕەوەكان‌و سەرهەڵدانی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی ناسراو بەداعش بووە. كەوتنی ئەم شارە بەئەندازەیەك بەلای داعشەوە گرنگبو، كە یەكەم دەركەوتنی ئاشكرای ئەبوبەكری بەغدادی لەم شارەوە بوو، كاتێك لەمینبەری یەكێك لەمزگەوتەكانی موسڵەوە “خەلافەتی ئیسلامی” لەعێراقدا راگەیاند. داعش نەك تەنها كاری لەسڕینەوەی یادەوەریی مێژوویی ئەم شارە كرد‌و بەشێكی گرنگ لەهونەرە جوانەكانی شارستانیەتی دێرینی میزۆپۆتامیان بەپاچ‌و چەكوش تێكشكاندو وێران كرد، بەڵكو ئاگریان لەدەیان مەزاری كاكەیی‌و ئێزیدی بەرداو چەندان نزرگەی پیاوچاكی موسڵمانیان تەقاندەوەو زۆربەی كەنیسەو دێرەكانی ناو شاری موسڵیشیان روخان. داعش هەوڵیدا فرە ڕەنگی كلتوریی‌و هەموو جیاوازیەكان لەو شارەدا بكوژێت، كە شوناسێك بوو موسڵی لەشارەكانی دیكەی عێراق جیادەكردەوە.

هەرچەندە ئەم جوڵانەوانە كاریگەرییان لەسەر دیمۆگرافیای شاری موسڵ هەبووە‌و كاریان لەسەر بەرزكردنەوەی دیواری بێ‌ متمانەیی لەنێوان نەتەوەو ئایین‌و ئاینزاو كلتورە جیاوازەكان كردوەو ناكۆكیان خستوەتە نێوان پێكهاتەی دانیشتوانەكەیەوە، بەڵام هێشتا نەیانتوانیوە كلتورە جیاوازەكان لەم مۆزەخانە دێرینەی میزۆۆتامیادا بەتەواوی ریشەكێش بكەن‌و لەیەك ناسنامەی نەتەوەیی یان ئایینی‌و تائیفیدا كورتی بكەنەوە، هێشتا نەیانتوانیوە كۆتایی بەپێكەوەژیان‌و پێكەوە هەڵكردنی ئێزیدیەكان‌و مەسیحییەكان، شەبەك‌و كاكەییەكان، كوردو عەرەب‌و توركومان، سوننەو شیعەكان بهێنن.